Hrekkleysi hugans
Eftir Níels Hafstein listamann og safnstjóri Safnasafnsins
Þegar fullþroska maður finnur fyrir þörf til að skapa eitthvað sérstætt, virkja ímyndunarafl sitt og tjáningargleði, þá á hann aðeins um eitt að velja: Að vitja upprunans, ljúka upp dyrum að bernsku sinni til að hefjast handa þar sem frá var horfið: Að skapa fyrir sjálfan sig. Hann hugar fyrst og fremst að mynd og efni hennar, hvernig það tengist minningum og atburðum líðandi stundar. Í verkunum birtist daglegt stúss, tilvísun í þjóðsögur og sagnir, liðnir búskaparhættir, ævintýri, goðsögnin. En þegar erfiðleikar steðja að, þá breytist framsetningin, verður jafnvel hamslaus og ofsafengin, krefjandi, ögrandi, eins og listamaðurinn eigi líf sitt undir því að heimurinn fylgist grannt með. Stundum nálgast verkin siðfræðilegar spurningar, jafnvel stjórnmál og háspeki.
Alþýðulist er í fyrra fallinu heillandi tímalaus nema eitthvað sérstakt komi til, hins vegar harmsaga í einhverri mynd, andnauð í þrengslum og yfirþyrmandi einsemd; hún breytist þó ekki í innsta eðli sínu, sem er þörfin til að skapa.
Alþýðulistin ljómar í hellnamálverkum og ristum sem gerðar voru fyrir þúsundum ára, síðan í mannkynssögunni allri. Hún er fjölbreytt, sérstök, þróast sjaldan, tekur stundum hliðarspor, en fellur aldrei undir stíl eða skóla í ströngum skilningi nútímalistarinnar.
Alþýðulistarmaðurinn leggur oft áherslu á að ná fyrirmynd sinni, hvort heldur hún stendur andspænis honum eða lifir í minni, en það leiðir af sjálfu sér að líkingin verður aldrei fullkomin, það er eins og maðurinn horfi í gegnum matt gler eða grisju, og þar kviknar undrið: Uppljúkast dyr að töfraveröld sem vekur fögnuð og hamingju í brjósti þess sem skoðar, því nú stendur hann allt í einu andspænis horfinni bernsku sinni.
Ásgeir Emilsson er dæmi um alþýðulistarmann sem er hvort tveggja í senn: Innhverfur og úthverfur; hann leitar í skjól með þau viðfangsefni sem snerta kvikuna, barnslegt hjartalag og sértæka reynslu, þar sem hann getur unnið í friði við sköpunarverk sín. Í grófum höndum erfiðismannsins verða til fínlegir gripir unnir úr blikkdósum: Kórónur, myndarammar, borð og stólar, og vísa í íslenska víravirkið og búningaskrautið, vafningana, laufin. Þetta eru tilgerðarlausir gripir, blátt áfram og hógværir. Hins vegar er sú tilhneiging að minna ofurlítið á sig, þó á látlausan máta, mála hús sitt í fögrum litum, kallast á við stórkostlega náttúru, umkringd fjöllin, og fossana sem steypast niður hlíðarnar. Ljósmyndirnar eru ígildi nánari tengsla við mannlíf staðarins, tilfærsla reynslu og hugmynda, einhvers konar uppfylling í einsemd, skrásetning daglegra hátta, framvindunnar, einstakra viðburða eða tilviljana sem krydda lífið.
Ásgeir Emilsson á sér ekkert tilsvar í Alþýðulist Íslands um verklag og efnisnotkun, en erlendis er það mikil og viðurkennd endurvinnsla, einkum í Bandaríkjunum, að búa til skrautmuni og nytjahluti úr blikki, og má kynnast þeirri sögu í bókum og veraldarvef.
Íslendingar leita nú smám saman til upprunans og viðurkenna þá listsköpun sem stendur lund þeirra næst; að skoða yndisleg verk, umfangsmiklar heildir, staka hluti, fagra hugsun. Alþýðulist Íslands er formálalaus lífstjáning fólks, hjartahrein, mótuð úr skírum kjarna sálarlífsins – eins og gullið.
Níels Hafstein